حفظ محیط زیست در ایران
حفظ محیط زیست، پاسخ به یکی از نیازهای امروز جامعه برای نگاهداری بیش‌تر از محیط زیست و رعایت حقوق عمومی است تخریب محیط زیست معلول نابرابری های اجتماعی و استفاده های غلط از طبیعت و یکی از عوامل تضییع حقوق انسانهاست.
با نگاهی به متون دینی میتوان دریافت که محیط زیست و توجه به تأمین سلامت آن و حرکت در جهت دستیابی به محیط سالم، از حقوق اساسی بشر است؛ همانگونه که تخریب محیط زیست در اثر نشناختن حقوق بشر است.
انسان به عنوان اشرف مخلوقات و جانشین خداوند بر روی زمین،حق دارد از نعمت های الهی استفاده کند؛ اما این استفاده نباید آنچنان باشد که حق دیگران در بهره برداری از این نعمت الهی در خطر قرار گیرد.
به عبارت دیگر، انسان همانگونه که حق استفاده و بهرهمندی از محیط زیست سالم را دارد،مسؤولیت درست استفاده کردن از آن را نیز بر عهده دارد.
با نگاهی به وضعیت فعلی محیط زیست، در مییابیم که انسانها در بهره برداری از طبیعت و محیط زیست به مسؤولیت خود در حفظ و حراست از آن به درستی عمل نکردهاند.
شاهد این سخن، بحران عظیمی است که محیط زیست دچار آن شده است.
تخریب و نابودی روز افزون جنگلها و مراتع، نابودی گونه های نادر گیاهی و جانوری،آلودگی آب، خاک و هوا، استفاده از سلاح های هسته‌ای و شیمیایی، ورود مواد نفتی و آلاینده های دیگر مانند:
فاضلاب کارخانه ها و مجتمعهای صنعتی به رودخانه‌ها و دریاها، آسیب دیدن لایه ازن، بارانهای اسیدی،مصرف روز افزون سوختهای فسیلی،استفاده بی رویه از سموم دفع آفات نباتی و دهها عامل آلودهکننده دیگر که نام بردن از آن‌ها فقط بر تلخ کامی و ناراحتی انسان میافزاید گویای این واقعیت مهم است که بشر در داد و ستد خود با محیط زیست،راه خطرناک و مهلکی را در پیش گرفته که نتیجه آن چیزی جز به خطر افتادن سلامت و حیات انسان و دیگر موجودات نخواهد بود.
اندکی تأمل و تفکر در آمارهایی که همه روزه در مورد وضعیت محیط زیست بیان می‌شود،کافی است تا انسان خود را بر لب پرتگاهی احساس کند که ساخته و پرداخته خود اوست.خاک‌ها فرسایش خاک زمین‌های کشاورزی به دست انسان.
مهمترین آثار فعالیت‌های انسان بر خاک عبارت اند از مسمومیت و فرسایش که موجب تخریب و کاهش توان زمین‌های زراعی می‌شوند.به طور کلی فرسایش خاک پدیده‌ای طبیعی است که به وسیلهٔ عواملی چون باد، رواناب‌های سطحی و تغییرات دما انجام می‌گیرد.
با این حال، فعالیت‌های انسان از جمله زراعت مفرط، آبیاری زمین‌های زراعی، محصولات تک‌کشتی،چریدن بیش از حد دام‌ها در مراتع،جنگل‌زدایی و بیابان‌زایی باعث از بین رفتن تعادل موجود میان روند تخریب و ایجاد خاک، و در نهایت آلودگی آن می‌شوند.
علل آلودگی آب‌ها ممکن است فیزیکی یا شیمیایی باشند:
- آلودگی فیزیکی همچون آلودگی گرمایی (مصرف آب برای خنک کردن دستگاه‌های صنعتی که موجب افزایش دمای آب و در نهایت از بین رفتن برخی گونه‌های گیاهی یا جانوری می‌شود) یا رادیواکتیو (در اثر حوادث هسته‌ای).
- آلودگی‌های شیمیایی بسیار گوناگون می‌باشند و می‌توانند در اثر ورود مواد شیمیایی حاصل از کارخانه‌ها،کشاورزی یا فاضلاب‌های شهری به درون آب باشد.
مصرف مواد شیمیایی ضد آفت در کشاورزی از علل مهم آلودگی آب‌های زیرزمینی یا سطحی است که مستقیماً موجب مرگ بسیاری از گونه‌ها می‌شود.همچنین، مصرف کودهای نیتراتدار و فسفاتدار موجب افزایش این عناصر در آب‌ها می‌شود.
در نتیجه، باکتری‌ها و جلبک‌های سطح آب که از این مواد تغذیه می‌کنند به سرعت رشد می‌کنند و زیاد می‌شوند، موجب کمبود اکسیژن محلول در آب و در نتیجه مرگ اغلب گونه‌های ساکن زیر آب می‌شوند.
آلودگی توسط فلزات سنگین چون جیوه، آرسنیک، سرب و روی نیز که حاصل از فعالیت کارخانه هاست طی زنجیره‌های غذایی انباشته می‌شود و جان بسیاری از جانوران و نیز انسان را تهدید می‌کند.
آلودگی آب‌ها همچنین موجب بارش‌های اسیدی می‌گردد که برای محیط زیست سمی می‌باشند.
آلودگی توسط هیدروکربنها (همچون نفت)، پلی‌کلروبی‌فنیلها (که سمی و سرطان‌زا هستند) سایر مواد شیمیایی چون انواع داروها، مواد شوینده… نیز مثال‌های دیگری از آلودگی شیمیایی آب‌ها هستند.
آلودگی هوا
آلودگی هوا عبارت است از ورود مستقیم یا غیر مستقیم هر عنصری توسط انسان که احتمال ایجاد اثرات نامطلوب بر سلامتی انسان و محیط زیست را داشته باشد. انواع آلودگی‌های هوا عبارت‌اند از:
- گازهای شیمیایی سمی که غالباً حاصل واکنش‌های سوختن هستند:
- اوزون، که وجودش در لایه‌های پایینی هواکره تأثیرات خطرناکی بر سلامتی جانداران دارد.
- گازهای حاصل از سوختن چون دی‌اکسید گوگرد، اکسیدهای ازت، مونوکسید کربن، سولفید هیدروژن و بعضی گازهای گلخانه‌ای.
- گرد و غبار و ذرات معلق در هوا
- گازهای گلخانه‌ای همچون دی‌اکسید کربن، متان و فلوئوروکربنها.
- فلزات سنگین همچون آرسنیک، سرب، روی، مس، کروم، جیوه و کادمیوم که در اثر فعالیت‌های صنعتی وارد هوا می‌شوند.
تلاش های انجام گرفته برای کم شدن الودگی محیط زیست در مقابله با این خطر بزرگ که موجودیت انسان و دیگر جانداران را با تهدید رو به رو کرده است، تلاش های فراوانی در سطح جهان صورت گرفته تا از شدت و پیشرفت این بحران کاسته شود.
برگزاری دهها کنفرانس بزرگ جهانی مانند «کنفرانس استکهلم، درباره محیط زیست انسانی»، این کنفرانس به موجب قطعنامه شماره ۲۳۹۸ مجمع عمومی ، از پنجم تا شانزدهم ژوئن ۱۹۷۲، در شهر «استکهلم» پایتخت سوئد برگزار شد.
این کنفرانس، بزرگترین کنفرانس بین المللی در مورد محیط زیست بود که تا این تاریخ تشکیل شده بود و در آن، بیش از ۶۰۰۰ نفر به نمایندگی از ۱۱۳ کشور و نزدیک به همین تعداد نمایندگانی از سازمانهای بین المللی و ۷۰۰ ناظر اعزامی از ۴۰۰ سازمان غیر دولتی و ۱۵۰۰ خبرنگار شرکت داشتند.
در این کنفرانس چند سند مهم به تصویب رسید، که از جمله میتوان به «اعلامیه کنفرانس ملل متحد در مورد محیط زیست»در ۲۶ اصل با هدف حفاظت از محیط زیست و یک دستورالعمل یا «برنامه عمل» مشتمل بر ۱۰۹ توصیه، در مورد تمهیدات هماهنگ برای مقابله با مشکلات زیست محیطی اشاره کرد.
محیط زیست
محیط زیست با مفهوم رایج و متداول آن در عصر حاضر، بحثی کاملاً نو و تازه است که نه در اسلام و نه در هیچ مکتب دیگری سابقه نداشته است؛
اما میتوان قواعد و مقررات مورد نیاز آن را از متون دینی استخراج کرد؛ به طوری که میتوان یک مکتب زیست محیطی جامع را ارائه کرد.
مسؤولیت انسان در حفظ محیط زیست
انسان به عنوان اشرف مخلوقات و جانشین خداوند بر روی زمین، حق دارد از نعمت های الهی استفاده کند؛ اما این استفاده نباید آنچنان باشد که حق دیگران در بهره برداری از این نعمت الهی در خطر قرار گیرد.
به عبارت دیگر، انسان همانگونه که حق استفاده و بهره مندی از محیط زیست سالم را دارد، مسؤولیت درست استفاده کردن از آن را نیز بر عهده دارد.با نگاهی به وضعیت فعلی محیط زیست، در مییابیم که انسانها در بهرهبرداری از طبیعت و محیط زیست به مسؤولیت خود در حفظ و حراست از آن به درستی عمل نکردهاند.
شاهد این سخن، بحران عظیمی است که محیط زیست دچار آن شده است. تخریب و نابودی روز افزون جنگلها و مراتع، نابودی گونه های نادر گیاهی و جانوری، آلودگی آب، خاک و هوا، استفاده از سلاح های هسته‌ای و شیمیایی، ورود مواد نفتی و آلاینده های دیگر مانند:
فاضلاب کارخانه ها و مجتمع های صنعتی به رودخانه‌ها و دریاها، آسیب دیدن لایه ازن، بارانهای اسیدی، مصرف روز افزون سوختهای فسیلی، استفاده بی رویه از سموم دفع آفات نباتی و دهها عامل آلودهکننده دیگر که نام بردن از آن‌ها فقط بر تلخ کامی و ناراحتی انسان میافزاید.
گویای این واقعیت مهم است که بشر در داد و ستد خود با محیط زیست، راه خطرناک و مهلکی را در پیش گرفته که نتیجه آن چیزی جز به خطر افتادن سلامت و حیات انسان و دیگر موجودات نخواهد بود.
اندکی تأمل و تفکر در آمارهایی که همه روزه در مورد وضعیت محیط زیست بیان می‌شود، کافی است تا انسان خود را بر لب پرتگاهی احساس کند که ساخته و پرداخته خود اوست.
تلاش های انجام گرفته برای کم شدن آلودگی محیط زیست در مقابله با این خطر بزرگ که موجودیت انسان و دیگر جانداران را با تهدید رو به رو کرده است،تلاشهای فراوانی در سطح جهان صورت گرفته تا از شدت و پیشرفت این بحران کاسته شود.
حق آموزش مسائل زیست محیطی
حق دیگری که در چارچوب حق بهرهمندی از محیط زیست سالم باید از آن سخن گفت ، حق آموزش مسائل زیست محیطی است.
این وظیفه دولتهاست که نسبت به آموزش مسائل محیط زیست به افراد جامعه اقدام کنند. این عمل میتواند از طریق مدارس،کتابهای آموزشی و رسانه های عمومی انجام پذیرد.
اسلام به عنوان دینی جهانشمول و جامعنگر، مدعی است که پاسخگوی نیازهای متغیّر انسان در هر عصری است و برای کلیه روابط و شؤون او، دارای قوانین و مقرراتی است. البته این بدان معنا نیست که برای هر موضوع با عنوان خاص و متداول امروزی آن، حکم خاصی را مقرر داشته بلکه کلیات، اصول و قواعدی در اسلام وجود دارد، که میتوان حکم هر موضوع را از آن به دست آورد.
یکی از همین موضوعات محیط زیست است.
محیط زیست با مفهوم رایج و متداول آن در عصر حاضر، بحثی کاملاً نو و تازه است که نه در اسلام و نه در هیچ مکتب دیگری سابقه نداشته است؛
اما میتوان قواعد و مقررات مورد نیاز آن را از متون دینی استخراج کرد؛ به طوری که میتوان یک مکتب زیست محیطی جامع را ارائه کرد.
بیان تمام مسایل در اسلام
خداوند در قرآن کریم میفرمایند:« ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْءٍ»
یعنی: ما در این کتاب از بیان هیچ چیز فروگذار نکردیم.
در جای دیگر خطاب به پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله میفرمایند:
«وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ»
یعنی: کتابی به سوی تو فرستادیم که بیان کامل هر چیزی در آن هست.
امام صادق علیهالسلام نیز بر جامعیت اسلام تأکید کرده و میفرمایند:
خداوند در قرآن هر چیزی را بیان کرده است.
به خدا سوگند، چیزی را که مورد نیاز مردم بوده، رها نکرده است، تا کسی نگوید اگر فلان مطلب درست بود،
در قرآن نازل میشد. آگاه باشید همه نیازهای بشر را خداوند در آن نازل کرده است. «ان الله تبارک و تعالی انزل فی القرآن تبیان کل شیء….»
از امام باقر علیهالسلام نیز روایت شده که فرمودند: خداوند متعال چیزی را که مورد نیاز این امت است،
در کتابش فروگذار نکرده است و برای رسولش تبیین نموده است و برای هر چیزی حدّی قرار داده و دلیل روشنی بر آن نهاده است و برای هر کسی که از این حدّ تجاوز کند،حدّ و مجازاتی قرار داده است.
بر طبق این آیات و روایات، بخوبی میتوان استدلال کرد که بیان هر چیزی در قرآن هست؛ ولی با توجه به این مطلب، که قرآن یک کتاب تربیتی و انسانسازی است،
که برای تکامل فرد و جامعه در همه جنبههای معنوی و مادی نازل شده است، روشن می‌شود که منظور از «همه چیز»، تمام اموری استکه برای هدایت انسان لازم و ضروری است.
آیاتی از قرآن که محیط زیست را حق همگانی میداند
این دسته از آیات بیان می‌کنند که خداوند طبیعت و محیط زیست را برای انسان آفریده و انسان حق تصرف و استفاده از آن را دارد و این حق برای همه انسانها در همه زمانها وجود دارد.
خداوند در سوره بقره میفرماید: «هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الارْضِ جَمِیعاً»
یعنی: و اوست آن (آفرینندهای) که همه آنچه در زمین است برای شما آفرید.
این آیه بهرهبرداری از منابع و منافع زمین را متعلق به همه انسانها، در همه زمانها میداند؛ که باید به‌طور اصولی و صحیح، در جهت رفع نیازها و رعایت حقوق دیگر انسانها در همه دورهها صورتپذیرد.
در آیه دیگر خداوند میفرماید:«وَ لَقَدْ مَکَّنّاکُمْ فِی الارْضِ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایِشَ»
یعنی: شما را از امکانات زمین بهرهمند ساختیم و وسائل معیشت شما را در آن فراهم کردیم.
این آیه نیز، بیانکننده توانایی و امتیازی است که انسان روی زمین دارد، تا جایی که در آن وسائل زندگی او فراهم شده است. روشن است که داشتن محیط زیستی سالم، جزء اولین حقوق انسان برای زندگی در روی زمین است. بر همین اساس، خداوند نیز، پهنه طبیعت را زیستگاه انسانی قرار داده است.
در آیه ۱۰ سوره الرحمن آمده است: «وَ الارْضَ وَضَعَها للانامِ»
یعنی: و (خداوند) زمین را برای همگان قرار داد.
بر مبنای این آیه کریمه، زمین و محیط زیست آن، حق همگانی است و همه حق دارند از آن بهرهمند شوند. بنابراین، استفاده از این حق، باید به گونه ای باشد که امکان استفاده و بهره برداری از آن، برای نسل حاضر و نسلهای آینده حفظ شود.
نکته های که باید بدان توجه داشت این است که، هرگاه حقّی برای انسان نسبت به چیزی پدید آید، در مقابل آن تکلیفی نیز خودنمایی خواهد کرد. به عبارت دیگر حق و تکلیف، دو روی یک سکّهاند. اگر استفاده و بهره برداری از طبیعت و محیط زیست برای انسان به رسمیت شناخته شده؛ این حق، تکلیفی نیز ایجاد می‌کند و آن این است که انسان، وظیفه دارد به گونهای از حق خود استفاده کند که به حقوق دیگران لطمه ای وارد نکند. بر همین اساس، اگر انسان از محیط زیست استفاده می‌کند، باید استفاده او، به گونهای باشد که به حقوق دیگران در استفاده از آن خدشه ای وارد نشود.
آیاتی از قرآن آفرینش عناصر محیط زیست را برای انسان میداند در دستهای از آیات قرآن، خداوند با نام بردن از عناصر محیط زیست، بر آفرینش آن‌ها برای انسان تأکید می‌کند.
در سوره نحل خداوند میفرماید: «وَ الانْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ»
یعنی: چهارپایان را آفرید که برای شما از آن‌ها گرما (جامههای گرم) و سودهای دیگر فراهم میآید و از آن‌ها میخورید.
در همین سوره خداوند همچنین میفرماید: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً…..»
یعنی: اوست (خدایی) که از آسمانها آب فرستاد که از آن میاشامید و بدان درخت و گیاه میروید، که در آن (روییدهها)، دامهای خود را میچرانید.
و در آیه بعد میفرمایند: « یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ وَ النَّخِیلَ وَ الاعْنابَ وَ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ»
یعنی: و با آن برایتان کشتزارها و درختهای زیتون و خرما و انگور و همه گونه محصول میرویاند.
در سوره نمل نیز خداوند میفرماید:«وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَهٍ»
یعنی: برای شما از آسمان آب فرستاد، پس با آن آب، بوستانهایی شادی انگیز رویانیدیم.
این دسته از آیات که در قرآن فراوان هستند، همه یک پیام دارند و آن این‌که آنچه از عناصر محیط زیست در روی زمین است، برای انسانهاست و همه انسانها حق دارند از این الطاف الهی بهره مند شوند و هیچکس نمیتواند این حق خدادادی را از آن‌ها سلب کند.
تعبیراتی نظیر: «لکم (برای شما)»، «الناس (مردم)» و «الانام (همگان)»، آشکارا بر این مطلب دلالت دارند، که این نعمتها، برای همه مردم و حق همه آنهاست ـ صرفنظر از هرگونه عاملی، همچون مذهب، جنسیت، تابعیت و… ـ و همه حق دارند تا از این نعمت ارزشمند الهی بهرهمند شوند و در پناه آن، زندگی سالم و امنی داشته باشند.
چگونه از محیط زیست خود محافظت کنیم ؟
محیط زیست به تمامی محیطی اطلاق می شود که نسل انسان به طور مستقیم و غیر مستقیم به آن وابسته است و زندگی و فعالیت های او در ارتباط با آن قرار دارد .
محیط زیست انسانی شامل هوا ، آب ، خاک ، گیاه ، بیشه ، مرتع ، دریا ، دریاچه ، رودخانه ، چشمه ، آبزیان ، حیوانات ، کوه ، دشت ، جلگه ، کویر ، شهر و یا ده می باشد . آلودگی محیط زیست مهمترین مشکلی است که انسان را با دشواری هایی روبرو ساخته است . لذا بررسی این معضل می تواند راهگشای بسیاری از مسائل مطرح در بحث حفاظت محیط زیست باشد . آلودگی چیست؟
آلودگی را می توان به عنوان یک تغییر نا مطلوب در خواص فیزیکی ، شیمیایی ، و زیست محیطی هوا ، آب ، یا زمین تعریف کرد که باعث به خطر انداختن سلامت جسمی و روانی ، بقا و فعالیت های انسان ویا سایر موجودات زنده می شود.
انواع آلودگی : از نقطه نظر زیست محیطی دو گروه آلاینده را می توان تشخیص داد : قابل انحطاط و غیر قابل انحطاط .یک آلاینده قابل انحطاط را می توان تجزیه کرد ، از بین برد و یا مصرف کرد مانند فاضلاب انسانی و زباله های انسانی و یا کشاورزی و بعضی مواد رادیو اکتیو و …. آلاینده غیر انحطاط از راه های طبیعی تجزیه نمی شود .
نمونه چنین آلاینده هایی عبارتند از جیوه ، سرب ، و برخی از ترکیبات آنان و بعضی از پلاستیک ها ، لذا باید از ورود آلاینده های پایدار مضر به محیط زیست کاملاً جلوگیری کرد و یا آن را به طوری کنترل کرد که به سطح زیان آور نرسد .
منشاء آلودگی چیست ؟انسان از راههای گوناگون باعث ایجاد الودگی می شود . بنابراین می توانیم نتیجه بگیریم ، افزایش بیش از حد جمعیت و عدم ایجاد فرهنگ استفاده مناسب از منابع طبیعی و انرژی باعث ایجاد و تداوم این مشکل می شود .
انفجار جمعیت و اثرات سوء بحران های زیست محیطی : اگر چه مسایل زیست محیطی از قدیم الایام کم و بیش وجود داشته ولی اینک به دلیل رشد بی رویه جمعیت جهان افزایش یافته و مشکلات عدیده ای به بار آورده است . آدمی در عصر حاضر محیط طبیعی را به اقتضای نیازمندیهای اقتصادی و اجتماعی خود تغییر شکل بسیار داده است . آن چنان که محیط اطراف خود را به منظور استفاده روز افزون انرژی ، سوخت های فسیلی و نیز افزایش تولیدات صنعتی ، از منابع طبیعی تهی ساخته ، جنگل ها را به زمین های زراعتی تبدیل نموده ، کوهها را با خاک یکسان ساخته و برای ایجاد ساختمان و محل های مسکونی از انها استفاده کرده است . مسیر رودخانه ها را تغییر داده ، درختان جنگلی را قطع نموده ، از مراتع و علفزارها استفاده بی رویه کرده و همچنین با روش های نا درست استفاده از خاک ، موجبات فرسایش شدید آن را فراهم آورده است .
از محیط زیست خود حفاظت کنیم : هنگامی که از این مقوله صحبت به میان می آید نا خود آگاه یک فعالیت هدایت شده بین المللی یا ملی که توسط دولتها پایه ریزی شده به ذهن خطور می کند .
